Een treffende samenvatting van het begrip ‘leiderschap’ is te vinden op de INSEAD-website: “Leadership is a lifelong journey that starts with self-awareness”. Deze reis omvat het kijken naar de randvoorwaarden voor leiderschap, inclusief authenticiteit, duidelijke waarden en gerichte en weloverwogen actie. Om te kunnen leiden, is toegang tot het ‘rationele brein’ een vereiste. Dit is het deel van de hersenen dat verantwoordelijk is voor redeneren, denken, besluitvorming, empathie en planning. Het is van cruciaal belang om te begrijpen dat de toegang tot ons rationele brein wordt geblokkeerd wanneer onze fysiologische stressreacties worden geactiveerd en dat leiden, jezelf en anderen, daardoor fysiek onmogelijk wordt. Dit is een zeer belangrijk gegeven, omdat het impliceert dat er geen ruimte is voor het ontwikkelen van persoonlijk leiderschap en leiderschap ten aanzien van anderen in een omgeving waarin mensen regelmatig stress en/of angst ervaren.
Iedereen is bekend met de menselijke reactie op wat de hersenen identificeren als een bedreiging of gevaar. De amygdala, onderdeel van het limbisch systeem in onze hersenen, is verantwoordelijk voor deze automatische fysiologische stressresponse. De directe trigger die de hersenen associëren met gevaar of dreiging is een emotie: je gestrest of bang voelen. Emoties die deze reactie teweegbrengen, zijn onder meer angst, woede, bezorgdheid en agressie. Dit lijken grote emoties en het klinkt misschien alsof het om buitengewone omstandigheden moet gaan, maar dat is een misvatting. Deze emoties komen heel vaak voor, ook op het werk. Het is zelfs zo dat in bepaalde soorten werkomgevingen deze triggers constant aanwezig zijn. De angst die onze stressreacties kan activeren, omvat gevoelens van niet (goed) genoeg zijn en angst voor afwijzing, mislukking, afkeuring, kwetsbaarheid en imagoverlies.[1] Dit is alomtegenwoordig en het beïnvloedt ons leven elke dag op een manier die ook ernstige gevolgen kan hebben voor ons professionele leven.
Om te begrijpen waarom stressreacties en leiderschap niet samengaan, is het belangrijk om te kijken naar wat de stressreacties doen met onze cognitieve functies. Zodra onze stressreacties zijn geactiveerd, schakelen we over van (i) afgemeten, gecontroleerde en weloverwogen actie vanuit het rationele brein, voorwaarden voor ons vermogen om te leiden, naar (ii) snelle, automatische en emotionele reacties, geactiveerd door ons limbisch systeem, alleen gefocust op de oorzaak van de stressreacties. Onze focus verschuift van onze weg voorwaarts, van waar we heen willen en wat nodig is om daar te komen, naar een veel smallere en reactieve focus: wegkomen van de trigger, het ontlopen van waar we mee geconfronteerd worden. Dit houdt ook in dat we ons ‘bewapenen’, onszelf beschermen: we zullen alles doen wat ons gestreste brein nodig vindt om het gevaar uit de weg te gaan. We zullen niets doen wat ‘onveilig’ voelt: alles wat gevoelens van kwetsbaarheid, afwijzing, schaamte enz. kan veroorzaken. Het zorgt ervoor dat we onze moed en authenticiteit inleveren, twee van de kernkenmerken van goede leiders. Het resultaat is dat we terugdeinzen voor moeilijke gesprekken en eerlijke feedback en voor verbinding, zorg en empathie, wat weer leidt tot een laag vertrouwen binnen de organisatie.[2]
In veel opzichten zijn onze stressreacties het tegenovergestelde van de functie van ons rationele brein. Waar het rationele brein een brede scope heeft en ons in staat stelt om te leiden, d.w.z. gericht te handelen, met empathie en in overeenstemming met onze waarden, doelen en intenties, is de stressreactie vernauwd, automatisch, reactief en emotioneel en puur gericht op overleven, ons veilig houden. De stressreactie wordt ook wel een ‘stress hijack’ genoemd, omdat het rationele brein wordt uitgeschakeld en het limbisch systeem het overneemt zodra de stressreacties worden geactiveerd.
Het feit dat ons limbisch systeem automatisch reageert op stress en angst betekent niet dat we geen controle hebben over hoe we omgaan met de negatieve omstandigheden die onze stressreacties activeren. Dit is cruciaal. Het is de basis voor het kunnen blijven volgen van je eigen weg in plaats van je te verliezen in een ‘stress hijack’. Hoewel je misschien geen controle hebt over je omgeving, kun je wel bepalen hoe je omgaat met wat je overkomt. Viktor E. Frankl, overlevende van de holocaust, psychiater en auteur, formuleerde het prachtig: “Tussen stimulus en respons is er een ruimte. In die ruimte ligt onze kracht om onze reactie te kiezen. In onze reactie ligt onze groei en onze vrijheid.“
Dus, door de manier waarop ons brein functioneert, kunnen we – onszelf en anderen – alleen leiden als we toegang hebben tot ons rationele brein. Dit betekent dat we stress hijacks moeten herkennen en moeten omkeren wanneer ze zich voordoen, vooral als het vaak voorkomt. De volgende stap is de situatie aangaan die onze hersenen als een bedreiging zien. De sleutel om de controle te behouden, is dus zelfbewustzijn en het onderbreken van de cyclus die wordt veroorzaakt door de stressreactie. Er zullen altijd situaties zijn die deze cyclus in gang zetten. De kunst is dus niet om dat te voorkomen, dat kan niet, maar om de stress hijack zo snel mogelijk te herkennen en vervolgens weer toegang te krijgen tot je rationele zelf.
Alvorens in te gaan op het ‘hoe’ van het onderbreken van de cyclus, geef ik graag voorbeeld van een veel voorkomende stressreactie, vermijden, zodat je ziet hoe subtiel het kan zijn en hoe dit ons dagelijks leven beïnvloedt. In de Mel Robbins-podcast legt dr. Luana Marques[3] uit dat vermijden drie uitingsvormen kent: BLIJVEN (bijvoorbeeld in een nare baan blijven in plaats van de angst onder ogen te zien om afgewezen te worden bij het zoeken naar een andere baan), REAGEREN (bijvoorbeeld uithalen naar iemand in plaats van de confrontatie aan te gaan met de angst om kwetsbaar te zijn bij het voeren van een eerlijk gesprek) en TERUGTREKKEN (bijvoorbeeld het moeilijke gesprek uit de weg gaan in plaats van de confrontatie aan te gaan met de angst voor een conflict bij het aangaan van het probleem dat moet worden aangepakt). Als zodanig is het een stressreactie (bevriezen / blijven, vechten / reageren, vluchten / terugtrekken), getriggerd door angst. Het werk van Dr. Luana Marques laat zien hoe gewoon en buitengewoon herkenbaar deze situaties zijn. In alle gevallen voelt het vermijden van het echte probleem meestal niet goed. Het houdt ons weg van wat we weten dat we zouden moeten doen, het weerhoudt ons van leiden: doen waarvan we weten dat het ons en anderen zal helpen groeien.
Er zijn verschillende manieren om de cyclus te doorbreken en weer toegang te krijgen tot ons rationele brein. Concentreren op je ademhaling en schrijven (je gedachten of prioriteiten opschrijven) zijn de eenvoudigste. Gecontroleerde ademhaling verbetert de emotionele regulatie en schrijven activeert de prefrontale cortex. Beide zijn tegengif voor de stressreactie. Na het doorbreken van de cyclus en het herwinnen van toegang tot de prefrontale cortex, moet de trigger worden geneutraliseerd. Om dat te doen, moeten we de situatie die de stressreactie veroorzaakte bewust tegemoet treden. Dit betekent in feite de situatie benaderen met een kalme en rationele gemoedstoestand: actie ondernemen op basis van de feiten en de door jou gewenste uitkomst, in plaats van automatisch reageren op wat in je onderbuik als een bedreiging voelt. Dit resulteert in het creëren van een nieuwe ervaring die de irrationele gevreesde uitkomst vervangt. Het elimineert de gevoelde dreiging omdat deze wordt overschreven met een nieuwe, op feiten gebaseerde ervaring. Houd in gedachten dat het tegengif tegen angst in de kern de wetenschap is dat, wat er ook is, je het aankunt. Als je besluit om te doen wat nodig is, heb je de controle over je reacties op waar het leven je mee confronteert. Kom tot rust, kijk objectief naar de feiten en onderneem actie om ermee om te gaan op jouw voorwaarden en in overeenstemming met jouw waarden.
Het is aan jou om te bepalen hoe goed eruit ziet en wat goed genoeg is. Jij bepaalt hoe hoog de lat ligt. Jij bent de enige persoon die kan beslissen welke doelen je wilt nastreven. Je hebt één leven, het is aan jou om te leven.
[1] See Feel the Fear… and Do It Anyway, Susan Jeffers, Ph. D. (2007). Niveau 2 angsten hebben betrekking op het ego. Niveau 3 is de onderliggende angst: ik kan het niet aan.
[2] Zie ook de podcast Dare to Lead (Brené Brown) voor een introductie in haar fantastische werk op het vlak van moedig leiderschap.
[3] Zie Dr Luana Marques’ meest recente boek Bold Move (2023).